Eseje

Cóż sądzić o owej ocenie? Na ile jest wiarygodna? Popróbujemy rozstrzygnąć tę kwestię, pamiętając o postawionym w tytule pytaniu: czy Pan Bóg jest przeciw technologii?
Przyjdzie więc rozważyć rzecz z Boskiej, nie ludzkiej perspektywy. Jak On może wartościować te ludzkie zmagania ze światem, ten sposób jego przetwarzania zwany technologią?
Czy człowiek może odpowiedzieć na to pytanie? Tego nikt nie wie. Lecz przecież cała historia ludzkości przesiąknięta jest usiłowaniami ogarnięcia przez człowieka natury Boga. W nieodgadniony sposób splata się w nich prawda objawiona ze zwykłym, często mylnym, ludzkim osądem. Toteż nie odważyłbym się prowadzić dociekań sam. Skorzystam ze spuścizny Wielkich Kościoła. Tych, którzy całe swoje życie poświęcili medytacjom nad naturą Stwórcy.
Cóż powie nam ten, który w poszukiwaniach odbył długą wędrówkę od upadku ku świętości? Niespokojny, póki nie spoczął w Panu?
Odnajduję u św. Augustyna frapującą intuicję pojmowania zła z wyższej niż ludzka perspektywy. Przyjrzyjmy się temu, skoro pragniemy odgadnąć, jak też Boskie oko może wartościować technologię. Jeśli wierzyć Augustynowi, rozważania, które prześledzimy, powstały wskutek niezwykłej iluminacji: ...wzrokiem duchowym, jaki był mi dany, dojrzałem w górze, ponad owym wzrokiem, ponad moim umysłem światłość Boga niezmienną (Wyznania, Warszawa 1987, s. 149). Dzięki niej ujrzał Augustyn rzeczy, które go trapiły w nowej, innej perspektywie. Dotyczy to przede wszystkim problemu zła, z którym borykał się dotychczas: Ale chociaż mówiłem i mocno wierzyłem, że Ty, Panie nasz, Boże prawdziwy (...) jesteś nieskalany i niezmienny, nie mogłem znaleźć wyraźnego i jednoznacznego wyjaśnienia przyczyny zła (s .136).
Warto pochylić się nad owym imponującym rozważaniem rozjaśniającym ten problem.
Stało się (też) dla mnie jasne, iż rzeczy, które ulegają zepsuciu, są dobre. Gdyby były najwyższymi dobrami, nie mogłyby ulec zepsuciu. Nie mogłyby się też zepsuć, gdyby w ogóle nie były dobre. Będąc najwyższymi dobrami, byłyby niezniszczalne; gdyby zaś zupełnie nie były dobrami, nie byłoby w nich niczego, co można by zepsuć. Zepsucie jest szkodą; a przecież nie byłoby szkodą, gdyby nie polegało na zmniejszeniu dobra. Albo więc zepsucie nie wyrządza żadnej szkody (co oczywiście jest stwierdzeniem niedorzecznym), albo (co jest oczywistą prawdą) wszelkie rzeczy, które ulegają zepsuciu, są pozbawiane jakiegoś dobra. Jeśli zaś zostaną pozbawione wszelkiego dobra, w ogóle przestaną istnieć. Bo przecież jeśliby nadal istniały i już nie mogły ulec zepsuciu, byłyby lepsze, niż były przedtem, gdyż trwałyby w stanie niezniszczalności. A czy można wymyślić okropniejszą niedorzeczność niżeli twierdzenie, iż rzeczy stały się lepsze przez utracenie wszelkiego dobra? Trzeba więc wyciągnąć wniosek, że jeśli zostaną pozbawione wszelkiego dobra, nie będą w ogóle niczym. Dopóki istnieją, są dobre. Wszystko więc, co istnieje, jest dobre. A owo zło, którego pochodzenie chciałem odkryć, nie jest substancją. Gdyby bowiem było substancją, byłoby dobrem. Byłoby przecież albo substancją niezniszczalną, czyli dobrem wysokiego rzędu, albo substancją zniszczalną, która nie mogłaby ulec zepsuciu, gdyby nie była dobra. Pojąłem w sposób zupełnie jasny, że wszystko, co stworzyłeś, jest dobre i że nie ma żadnych substancji, których byś nie stworzył. A ponieważ nie uczyniłeś wszystkich rzeczy równymi, jest tak, że każda poszczególna rzecz jest dobra, a wszystkie razem są bardzo dobre, gdyż ogół wszystkich rzeczy stworzyłeś, Boże nasz, jako bardzo dobry (s. 151).
Zło nie jest substancją. Jest - jak pisze Tischner - zjawiskiem, zjawą. Augustyn podpowiada nam, jak może wyglądać zło z perspektywy Boga:
Dla Ciebie w ogóle nie ma zła, i nie tylko dla Ciebie, lecz i dla twego stworzenia jako całości, bo poza Tobą nie ma niczego, co mogłoby się wedrzeć do stworzenia i zepsuć ład, jaki w nim ustanowiłeś. W niektórych jednak częściach stworzenia istnieją pewne rzeczy, które uważamy za złe, gdyż nie harmonizują z innymi rzeczami. Ale są jeszcze inne, takie, z którymi one harmonizują - a więc i one są dobre; także w samych sobie rzeczy te są dobre. I wszystkie rzeczy, które się z sobą nawzajem nie zgadzają, harmonizują z niższą częścią świata, którą nazywamy ziemią; niebo jest chmurne i wietrzne, lecz właśnie takie jest odpowiednie dla ziemi (s. 152).
Percepcja zła zależy więc od perspektywy spojrzenia. Odbicie tej głębokiej myśli Augustyna odnajdujemy u wielkiego wizjonera naszych czasów P. Teilharda de Chardin. Poznawszy go nieco jeszcze pobieżnie, zdumiewałem się niezwykłej wielkości ładunkiem optymizmu, jaki w nim tkwił: oto, przeżywszy dwie najokropniejsze wojny, jakie zna historia (w tym jedną jako bezpośredni uczestnik, sanitariusz spod Verdun), zakosztowawszy do woli zła i małości człowieka - roztacza Teilhard pełne ufności perspektywy dla rodzaju ludzkiego. Jak można być optymistą, poznawszy dokładnie i dawszy wiarę (trudno nie dać, wbrew faktom) teorii ewolucji, gdzie przestrzeń bio- a także antropogenezy jawi się jako przerażające pole bezwzględnej walki o byt?
Otóż można. Teilhard dowodzi, że jego optymizm ma uzasadnienie, a zło bezustannie pojawiające się w ewoluującym świecie przeraża, o ile świat ten obserwujemy w bardzo wąskiej perspektywie. Dość jednak spojrzeć szerzej, by dostrzec trendy dające podstawy do optymizmu. Właśnie ta rozszerzona perspektywa pozwoliła Teilhardowi wyróżnić cel, ku któremu nieuchronnie zmierza ewoluujący świat: punkt Omega, zespolenie z Duchem. Trzeba było jednak zauważyć, że pozornie odległe procesy ewolucyjne materii nieożywionej i ożywionej podlegają identycznym prawom, identycznej dialektyce: dywergencja - konwergencja, skupienie się w kolejnej, nowej jakości. Tak dzieje się na szczeblu subatomowym, atomowym, molekularnym, biologicznym i antropologicznym. Ekstrapolacja od niższych szczebli ewolucji pozwoliła Teilhardowi wywnioskować, że musi także istnieć ognisko konwergencji gatunku homo sapiens. Zgodnie z obserwowanymi na niższych szczeblach mechanizmami ewolucji ognisko to musi zachować cechy gatunku i przekraczać je. Teilhard dowodzi, że jedynym czynnikiem spełniającym te wymagania jest osobowa, wieczna, immanentna, transcendentna Miłość. Tak oto proces ewolucyjny, który porażał nas ogromem zła, gdyśmy obserwowali ledwie jego fragment (biogeneza) okazuje się być uwieńczony przebóstwieniem, Chrystogenezą, gdy obserwujemy go w perspektywie całej kosmogenezy.
W proces przebóstwienia świata włącza Teilhard wszelką działalność człowieka. Nieodparta logika konstruowanego modelu kosmogenezy każe widzieć rozwój i wzrost znaczenia techniki jako ściśle powiązany z zacieśnianiem się konsolidacji społecznej mającej w końcu na zasadzie reakcji wytworzyć jeden ogólnoziemski organizm społeczny (Wybór pism, Warszawa 1966, s. 313). Nieuchronność owego trendu winniśmy odbierać nie jako zło konieczne, lecz jako fragment dążenia do rzeczywistości Chrystycznej.
Rosnąca unifikacja, technicyzacja i racjonalizacja ludzkiej Ziemi: Trzeba by chyba być ślepym, by twierdzić, że ludzkość może uniknąć któregoś z tych nurtów. Muszę natychmiast dorzucić, iż trzeba by również być zupełnie nieczułym na to, co w braku lepszego określenia nazwę „dobrocią” wszechświata, by lękać się lub buntować przeciwko temu, co tylko w zupełnie fałszywej interpretacji wydać się może poniżającym zamachem na naszą wolność. Czyż to równoczesne przyspieszenie rozwoju społecznego, technicznego i intelektualnego, ten troisty nurt niosący nas w przyszłość nie jest przejawem podstawowego, elementarnego procesu ewolucji życia, procesu polegającego na zwijaniu się w sobie tworzywa kosmicznego, w którego następstwie w coraz bardziej złożonych układach tworzy się coraz ściślejsza jedność związana z coraz potężniejszą świadomością? Na pozór wymuszona erupcja myśli, dzięki strukturze ukształtowanej pod wpływem ciśnienia. Nawet w tym początkowym, na wpół biernym studium uczłowieczania się ludzkości powinno być dla nas oczywiste, że oddziałują na nas siły wyzwalające, a nie ujarzmiające (s. 315).
Optymizm nie przesłania Teilhardowi trudnych i nieraz bolesnych konsekwencji, jakie rodzi technicyzacja świata. Mimo wszystko jest to optymizm realistyczny, ostrożny, widzący człowieka nie jako bezwolny trybik w maszynie mający odegrać swoją mechaniczną rolę w procesie przebóstwienia, lecz jako osobę obdarzoną wolnością, osobę od której może zależeć los całego przedsięwzięcia. Stąd też jego lęk i zatroskanie, stąd przestrogi:
Pospieszny marsz naprzód nie może odbywać się kosztem rabunkowej gospodarki naszymi zasobami, jeśli nie chcemy się nagle zatrzymać wskutek ich wyczerpania. W dziedzinie energii fizycznej, a nawet substancji nieorganicznych nauka będzie mogła dostarczyć albo już dostarczyła łatwych do wytwarzania (w nieograniczonej ilości) materiałów, które zastąpią węgiel, ropę naftową i niektóre metale. W dziedzinie środków spożywczych sytuacja przedstawia się jednak znacznie gorzej. Upłynie jeszcze wiele czasu nim chemicy opracują sposoby (jeśli to w ogóle będzie możliwe) ich bezpośredniego wytwarzania z węgla, azotu i innych pierwiastków. Tymczasem ludność globu rośnie w zawrotnym tempie, a obszary ziemi ornej są stale lekkomyślnie pomniejszane na wszystkich kontynentach. Bądźmy ostrożni! Ludzkość - to wciąż jeszcze kolos na glinianych nogach! (s. 318)
Potęga wiary w Chrystusa kosmicznego każe jednak Teilhardowi dostrzegać „światło w tunelu” wszędzie tam, gdzie inni widzą tylko mrok i destrukcję. Spektakularnym tego przykładem są rozmyślania powstałe pod wrażeniem zwiedzenia cyklotronu w Berkeley. Budząca podówczas grozę rodząca się technika jądrowa jest dla Teilharda okazją do integrującego spojrzenia na fenomen aktywności poznawczej i inżynieryjnej człowieka. Zachwyt, któremu ulega nie ma tu nic wspólnego z entuzjazmem profana zauroczonego potęgą człowieka w jego panowaniu nad mocami przyrody: -
W istocie wstrząsnęły mną, upoiły mnie jak gdyby nie miliony czy biliony elektronowoltów, lecz stwierdzenie, że nasze rzekomo ustalone ostatecznie cechy, osiągnąwszy pewien stopień intensywności i zespolenia, dążą do zjednoczenia się w zupełnie nową, niezbadaną rzeczywistość psychiczną (s. 356).
Dzięki umiejętności syntetyzującego spojrzenia widzi Teilhard znacznie więcej niż cyklotron:
Zaledwie bowiem zyskałem zdolność wyczuwania „zapachu” pierwiastka ultra-ludzkiego, unoszącego się wokół ogromnych turbin atomowych, na które patrzałem, a już rozpoznałem te same fluidy wokół wszystkich wielkich maszyn wyrastających od pięćdziesięciu lat wokół nas, niby gigantyczne baśniowe rośliny.
Mikroskopy elektronowe i wielkie teleskopy.
Rakiety międzyplanetarne.
Maszyny matematyczne...
Różne są ich formy, różna geneza, lecz powstanie każdego z tych centrów ludzkiej aktywności wiąże się zawsze z takim samym procesem łańcuchowym, z procesem zespalania i syntezy, doprowadzającym w każdym przypadku do tego samego rezultatu: człowiek, pracownik zostaje jak gdyby wchłonięty, ujarzmiony przez przedmiot swojej pracy, a później – przeistoczony (przez osiągnięcie nad-jedności) przez własne działanie i przez własne dzieło.
Powtarzam: przez własne działanie - w takiej mierze, w jakiej zmusza go ono do duchowego zjednoczenia się z innymi i do duchowego zjednoczenia się w sobie.
Przez własne dzieło - w takiej mierze, w jakiej dzięki temu, co stwarza wyznacza człowiekowi wyższe miejsce; w takiej mierze, w jakiej stwarzając rośnie... (s. 357).
Dostrzegając wspólne cechy łączące poszczególne aspekty działalności inżynieryjnej i łącząc je w pełen logicznej harmonii proces uzupełnia Teilhard i potwierdza całą swą wizję ewoluującego ku Chrystusowi Wszechświata:
Im uważniej się wpatrywałem w tę sferę ludzkiej aktywności, tym bardziej oczywiste stawało się dla mnie, że wszystkie związane z nią wysiłki i nadzieje muszą się ostatecznie koncentrować, muszą się zbiegać w jakimś ognisku Bożym (s. 363).

Istnieją jednak wymiary rzeczywistości, w których lokalizacja na jednowymiarowej osi lewica-prawica daje się przeprowadzić rzetelnie i klarownie. Do takich z pewnością należy przestrzeń aksjologiczna.
W tej właśnie przestrzeni Oświecenie przyniosło przewrót na miarę kopernikańskiego, lansując system antropocentryczny w miejsce systemu teocentrycznego. Człowiek jest wartością najwyższą, Bóg - to zbędna hipoteza. Zbudowana na tym fundamencie aksjologia, absolutyzując człowieka w sferze wartości, musiała chcąc nie chcąc, przyznać mu także i pozostałe atrybuty absolutu. Dlatego ogłosiła, że człowiek ze swej natury jest dobry, jeśli jednak staje się zły, to przez zgubny wpływ środowiska (byt określa świadomość). Zauważmy, że jest to dokładna odwrotność aksjologii chrześcijańskiej, gdzie człowiek z natury jest zły (grzeszny), całe zło wychodzi z wnętrza człowieka i czyni go nieczystym (por. Mk 7,11-23).
Myśl oświeceniowa szczyci się przyznaniem człowiekowi przywileju wolności; w optyce aksjologicznej jest to dokładna replika sceny z kuszeniem w raju: nie jesteście wolni, to Bóg was zniewala („wie Bóg, że gdy spożyjecie owoc z tego drzewa (...) tak jak Bóg będziecie znali dobro i zło”(Rdz. 3,5).
Spektakularną analizę aksjologicznych różnic między tradycją chrześcijańską i oświeceniową zaprezentował… Wojciech Cejrowski. Przeciwstawił on sobie dwa hasła, które śmiało można nazwać jądrami aksjologii obu tych tradycji: Bóg - Honor - Ojczyzna i Wolność - Równość - Braterstwo:
Wolność (...) ma zastąpić Boga - „nie wolno ograniczać wolności człowieka Prawem Boskim”.
Równość ma zastąpić Honor - szuja uzyskuje równe prawa co człowiek uczciwy, władzę ma prawo sprawować każdy, więc obywatel Hitler ma prawo być demokratycznie wybrany na dyktatora.
Braterstwo zamiast Ojczyzny oznacza zanik wspólnoty rodzinnej i państwowej. Kiedy wszyscy jesteśmy braćmi niepotrzebne nam narody i granice, po co nam tradycje, flagi, hymny, bracia wszystkich krajów łączcie się.
Wolność, Równość, Braterstwo mają wyprzeć Boga, Honor i Ojczyznę. Wyprzeć a nie uzupełnić (W. Cejrowski, „Kołtun się jeży”).
Tak jak materialiści mieli problem z absolutyzacją materii (powinna mieć ona cechy Bytu Absolutnego, tymczasem wykazuje się sporą niestabilnością, ulega degradacji), tak oświeceniowi moraliści i ich wszelkiej maści sukcesorzy mają problem z absolutyzacją wartości. Tutaj bowiem idealnie przystaje logika dwuwartościowa: tak-nie, dobro-zło, prawda-fałsz. Brak absolutnego odniesienia w przestrzeni wartości musiał zaowocować relatywizmem moralnym tak samo, jak w filozofii, a zwłaszcza w epistemologii, musiał zaowocować relatywizmem poznawczym (on zaś jest charakterystycznym przymiotem cywilizacji o charakterze konsumpcyjnym: „co to jest prawda?” - pytał ironicznie Piłat Jezusa).
Relatywizm moralny potocznie kojarzony jest z moralnością Kalego, lecz to spore uproszczenie. Trucizna w nim zawarta pochodzi na dobrą sprawę z relatywizmu poznawczego. Obserwuję kogoś, kto postąpił źle. Nie wiem, jak to jest z jego intencjami. Może chciał dobrze? Może tak został wychowany albo ma jakieś genetyczne skrzywienie? Może to wreszcie osławiona „wina środowiska”? Nie wiem. A kto wie? - Nikt nie wie - odpowie oświeceniowiec. A skoro nikt - to gdzie właściwie leży prawda o jego winie, odpowiedzialności? Nie ma jej, bo nie wiadomo, jak jest - nie wiadomo w sensie absolutnym. Tymczasem chrześcijanin odpowie: Bóg wie. A skoro ktoś wie, to znaczy że gdzieś jest owa prawda - o winie, odpowiedzialności... To nieważne, że jej nie znam. Ważne, że ona jest.
Powie ktoś: akademickie dywagacje, abstrakcyjne rozważania. Skoro nie wiem, nikt na ziemi nie wie, to jaki może być pożytek z tego, że wie ktoś? Czy zmienia to stan rzeczy?
Tak, i to w sposób zasadniczy. Skoro ktoś wie - to jednak jestem odpowiedzialny. Ktoś umie zważyć mój udział w złym uczynku, oddzielić go od skłonności zaszytych w genach czy zaaplikowanych przez środowisko. Moja odpowiedzialność jest gdzieś tam ściśle określona! A jeśli nikt nie wie - no to „róbta co chceta” (uwspółcześniona wersja maksymy Dostojewskiego „jeśli Boga nie ma, to wszystko wolno”).
Zresztą wagę fundamentów aksjologicznych można też rozpoznać empirycznie - obserwując rozwój moralności oświeceniowej. Ktoś powiedział, że realizacja hasła „Wolność” idzie całkiem dobrze, z „Równością” też nie ma kłopotów. Najgorzej jest z „Braterstwem”. Bo niby skąd autentyczne braterstwo, w świecie pozbawionym honoru, za to przepełnionym cwaniactwem i oportunizmem? Skąd braterstwo, jeśli przyjmuje się za prawdę objawioną, że to walka była (ewolucja biologiczna) i jest (walka klas) czynnikiem napędowym antropogenezy?
Nie mając absolutnego odniesienia, oświeceniowa aksjologia wpadłaby w pułapkę logicznych sprzeczności. Dlatego znalazła swój absolut: społeczeństwo. Najwyraźniej widać to w marksistowskim prymacie interesów zbiorowości nad interesami jednostki. Ale nie tylko: prymat ów znajduje też swą realizację w koncepcji państwa opiekuńczego. Aksjologia takiego państwa w sposób oczywisty umieszcza na czele hierarchii wartości społeczność. Państwo bierze pod opiekę całą zbiorowość kosztem... jej elementów, które traktuje jak śmieci („przeżyj to sam” - w Urzędzie Skarbowym). Już mało kto w tych skutecznie wypranych z myślenia społecznościach (tych, tj. rządzonych dłuższy czas przez opcję „prospołeczną”) dostrzega groteskową dwulicowość zawartą w określeniu „solidaryzm społeczny”, jawny absurd fiskalnych formalizmów, przeogromne koszty i nieskuteczność mechanizmów redystrybucyjnych... Niektórym po prostu już nie mieści się w głowie, żeby można inaczej, prościej (podobnie nie mieściło się w głowie pewnej Kubance to, że w niektórych krajach można kupić towar w sklepach bez kartek).
Społeczeństwo nie mogłoby się znaleźć na szczycie wartości, gdyby było pozbawione przywileju sprawowania władzy. A rządzić może ono wyłącznie poprzez mechanizmy statystyczne. Poprzez mechanizmy demokracji przedstawicielskiej.
Z mechanizmów tych korzysta i lewica i prawica. Demokracja przedstawicielska stosowana jest od stuleci i w zasadzie dziś niczego złego nie wolno o niej mówić. Stanowi wartość. A właściwie to dla niektórych nawet Wartość. Apostołowie oświeceniowego porządku składają jej wiernopoddańcze hołdy i piszą wzniosłe panegiryki. „Szare jest piękne” – dowodził Adam Michnik w „Gazecie Wyborczej” z dn. 4-5 stycznia 1997r. Szare - czyli średnia statystyczna. Wypadkowa głosu mas.
Tymczasem w perspektywie aksjologicznej o demokracji nie da się powiedzieć nic ponad to, co już powiedział Churchill: że jest mniejszym złem. Nie jest ona antidotum na wszelkie bolączki, a jej skuteczność - jak celnie kiedyś zauważył Ernest Skalski (nb. też w GW) - jest zdeterminowana wypadkową kondycją moralną społeczności. A tzw. młode demokracje narażone są na bardzo nieciekawe patologie – choćby perfekcyjnie działającą selekcję negatywną promującą osoby wyzute z moralnych zasad i osobistej godności, czego mamy okazję nierzadko doświadczać w ostatnich latach na krajowej scenie politycznej.

Czy z aksjologicznego kośćca ideologii oświeceniowej dają się wydedukować prawidłowości rozwoju cywilizacyjnego, jakim podlegają społeczności rozwijające się pod jej wpływem? A więc: konsumpcjonizm, płytki hedonizm, liberalizm obyczajowy?
W świecie odartym z Boga (i transcendencji) znika sens cierpienia. Ponieważ jest ono niepodważalnym, powszechnym składnikiem życia, przeto świat taki musi być pozbawiony sensu. Takim go zatem lansuje grupa sfrustrowanych lewicujących egzystencjalistów (Sartre, Camus). W ich świecie musimy pogodzić się z tym, że wszelkie ludzkie nadzieje i lęki, wszelkie ekstatyczne radości i straszliwe cierpienia, wszystkie twórcze udręki uczonych, artystów, świętych i konstruktorów mają zniknąć na zawsze bez śladu, zatopione w bezgranicznym morzu przypadku (L. Kołakowski, „Jeśli Boga nie ma”, Wyd. Znak 1988 s. 230). O ile u wymienionych tu bohaterów świadomość owa zaowocuje melancholią i frustracją, o tyle pośród prostego ludu (zwanego celnie na kartach Ewangelii „tłuszczą”) wywołać może reakcję przeciwną, oddanie się w całości przyjemnościom tego świata: cóż mi zostało, tyle mojego, co sobie (tu i teraz) poużywam. Wszelkie cierpienie staje się wrogiem w realizacji owego imperatywu. Żyjącemu w tej hierarchii wartości trudno zrozumieć sens jakiejkolwiek ascezy. Filozofia używania życia - konsumpcji - anektuje wszelkie obszary rzeczywistości. Nie objawi się wyłącznie upodobaniem do gromadzenia dóbr materialnych, do ułatwiania sobie codziennej rzeczywistości, w czym dzielnie sekundują osiągnięcia współczesnej nauki i techniki. Będzie się domagać zredukowania do sfery konsumpcyjnej takich zjawisk jak życie uczuciowe, seksualne (znamienny jest tu stosunek do antykoncepcji, czy pornografii). To z całkowitego braku zrozumienia sensu cierpienia bierze się u „postępowych” akceptacja eutanazji, to tutaj jest źródło owych wielce humanistycznych haseł każących wykazywać współczucie dla złoczyńców przy jego całkowitym nieraz braku dla ich ofiar; jeśli cierpienie spadło na aksjologicznej skali, to wraz z nim sczezł także sens pokuty (oczywiście, zjawisko to wzmacniane jest przez skłonność do relatywizmu: ofiara wszak nie jest winna, bo uwarunkowana zgubnym wpływem środowiska i loterii genów).
Wdrapawszy się na piedestał absolutu, oświeceniowa wolność nie zdała egzaminu. Odarta z odpowiedzialności przepoczwarzyła się w swawolę. Jakiekolwiek przestrogi tonęły bez echa w hałaśliwej euforii europejskiej cywilizacji odurzonej „ukąszeniem heglowskim”. Nim przyszło opamiętanie, Europa zdążyła ponownie (bo przedtem były gilotyny na ulicach Paryża) spłynąć krwią po dwakroć - za sprawą ideologii o różnych (brunatnym i czerwonym) zabarwieniach, lecz o tej samej proweniencji. Zresztą - czy w ogóle przyszło jakieś opamiętanie? Czy Europa wyciągnęła jakieś wnioski z tych ponurych lekcji historii? Patrząc na nią dziś, trudno nie przywołać z pamięci znanego u nas sloganu „socjalizm tak - wypaczenia nie”. Będące sukcesorem myśli oświeceniowej eurolewicowe nurty „postępowe”, zaślepione nadal oświeceniową aksjologią, nie dostrzegają, że coś tu się nie sprawdza. Komunizm, hitleryzm - to przecież tylko ekstremalne wypaczenia, wypadek przy pracy.

Myliłby się jednak ten, kto utrzymywałby, że człowiek lewicy jest wymysłem Oświecenia. Jego ślady znajdziemy już na kartach Księgi Rodzaju. Rozpoznamy go po reakcji na Boski plan zagospodarowania świata.
Bóg powiedział: „Czyńcie sobie ziemię poddaną”. Dla człowieka być na ziemi - to gospodarować. Jesteśmy tutaj jako gospodarze. Jesteśmy na ziemi - ani nie niewolnicy, ani nie swawolnicy, lecz wolni i rozumiejący naturę ziemi. Mądrość gospodarowania jest nie tyle umiejętnością dobierania środków do celu, ile umiejętnością trafnego odkrywania hierarchii rzeczy, spraw, wartości - pisze Józef Tischner (Zło w dialogu kuszenia, Znak nr 328, s. 6).
Kim staje się człowiek, jeśli nie chce uznać natury świata, nie umie bądź nie chce uznać zawartej w nim „hierarchii rzeczy, spraw, wartości”? Człowiek lewicy powie - taki człowiek staje się wolnym. Człowiek prawicy powie: taki człowiek staje się swawolnikiem.
Jak to się dzieje, że człowiek staje się swawolnikiem, że buntuje się przeciwko naturalnej w tym świecie „hierarchii rzeczy, spraw, wartości”? Posłuchajmy jeszcze raz Józefa Tischnera:
Gospodarowanie rozwija się w obszarze nadziei(...). Wraz z nadzieją rośnie zdolność do ubóstwa. Dramat człowieka dopuszcza jednak możliwość, że siła nadziei słabnie i maleje jej rozmach. Wtedy rodzi się podejrzenie, że żyjemy na ziemi wygnania, ziemi wrogiej, ziemi zbuntowanej. (...) Wszystko jest mi odmówione. Kim jestem? Jestem uzurpatorem, intruzem, złodziejem. Jestem pełen winy. Mój stosunek do ziemi, moje gospodarowanie ma teraz inny sens. Wkrada się w nie lęk. (...) Odpowiedzią natury na lęk jest ucieczka. (...) Ale od ziemi uciec się nie da, zawsze musi się być na scenie. Cóż pozostaje? Pozostaje walka. Czym stanie się teraz gospodarowanie? Staje się pożądaniem. Pożądanie to dążenie do tego by mieć, by panować, by rządzić (tamże, s. 17).
Oto klasyczny opis człowieka lewicy w wymiarze aksjologicznym - człowieka, którym zawładnął lęk, gdy sięgnął po zakazany owoc, a potem zwątpił i utracił nadzieję.

Czy Pan Bóg jest przeciw technologii?

Zatrwożenie

W kręgu Ksiąg Objawionych

Od Augustyna do Teilharda

Bóg Ojciec

Fizyka cudów

Nieco historii

Ewolucja: od prostoty ku złożoności

Między duchem a materią

Parafizyka: szarlataneria, czy nadzieja?

Cud objaśniony?

Lewica-prawica: rzut aksjologiczny

Odpowiedzialność

Krótka historia o odpowiedzialności

Doświadczenie odpowiedzialności - terapia szokowa

Co to jest odpowiedzialność?

Odpowiedzialność Boga

Odpowiedzialność człowieka

Pytania bez odpowiedzi:

Dwie wieże na zgliszczach pobierz pdf

Klaps 1: Trzęsienie ziemi

Klaps 2: Małe jest nieuchwytne, czyli niechciane kwanty

Klaps 3: Duże jest nieosiągalne, czyli kres absolutów

Klaps 4: Dwie wieże rosną

Klaps 5: Pomost między zwaśnionymi wieżami

Klaps 6: Zmagania z kapryśną Empirią

Klaps 7: Fantazja czy wizjonerstwo?

Siła modelu

Siła świadomości

Kosmologiczny supermarket

Teoria względności do lamusa?

Wszechświat jako fraktal

Wieloświaty

Kwantowe teorie grawitacji

Klaps 7: Quo vadis fizyko?