CAMBAY

Cambay (właściwie Khambhat) to mała mieścina w Gujaracie - rodzinnym stanie Mahatmy Gandhiego. Mała - bo choć liczebnością dorównuje może Toruniowi, to proporcjonalnie odpowiada pobliskiej Chełmży. A może nawet nie. Tutaj stacjonuje nasza grupa prowadząca badania geofizyczne w Indiach.
Jest to miasteczko - jak na warunki hinduskie - czyste i zadbane. Posiada nawet kanalizację, czego na Południu nie uświadczysz nawet w metropoliach. Wszędzie pełno pamiątek po Anglikach: przeurocza mała architektura, mariaż stylu wiktoriańskiego z miejscowym. Niestety, żal na to patrzeć: wszystko popada w ruinę. I trudno dociec, czy przyczyną jest przyczajona jeszcze w świadomości niechęć do kolonizatorów, czy też raczej typowa dla tubylców „flejtuchowatość”.

Od strony morza - ruiny fortecy. Imponująca to była twierdza. Musiała budzić respekt podpływających tutaj portugalskich okrętów. Za ruinami - dobrze utrzymana świątynia. A może mauzoleum, bo wewnątrz okazałe grobowce. Szukamy informacji - jest tablica, lecz na niej jedynie reklama rządu: ile przeprowadzono renowacji, ile to kosztowało i ile można zapłacić za dewastację. Ani słowa o wieku i bodaj szczątkowej historii obiektu.
W ogóle Cambay jest bogaty w świątynie i świątynki. Te ostatnie można znaleźć w nieomal co drugim podwórku. A szuka się ich łatwo: jeśli podwórko jest czyste, posprzątane to, niechybny znak obecności „privat temple”. To świadectwo nadrzędnej pozycji kultu religijnego w tutejszej hierarchii wartości. Właściciele tych miniaturowych obiektów sakralnych ochoczo i z dumą pokazują wnętrze, zawsze schludne, choćby było żałośnie ubogie. Niektórzy chełpią się wiekiem, inni faktem nawiedzenia przez znanego proroka. Zapraszają na uroczyste nabożeństwa. A wszystko to bezinteresownie: żaden nie wyciągnął ręki po pieniądze.
Właśnie. Po doświadczeniach Delhi, Madrasu i Bombaju najbardziej zadziwił mnie niemal całkowity brak żebractwa. Tu nędzy nie widać. Wszyscy raczej dobrze odżywieni, ubrani. Po ulicach ganiają rozbrykane dzieciaki.

Lecz wróćmy jeszcze do świątyń. Hindusi chwalą się mnogością egzystujących tu religii. I faktycznie: w niewielkim Cambayu obok hinduistów są muzułmanie, Żydzi, katolicy, protestanci, adwentyści. Jest nawet kościółek Armii Zbawienia, której grono wyznawców liczy sobie piętnaście rodzin.
Katolików jest w Cambayu więcej: około pięćset osób. Mają duży, niebrzydki kościół. Miejscowy proboszcz, hiszpański jezuita, bardzo dla nas życzliwy - ofiarował się nawet odprawiać specjalną mszę w języku angielskim.
Jest też w Cambayu pałac maharadży. On sam ponoć rzadko tu zagląda, lecz dobytku strzeże niezwykle groźny zarządca. Powiadają, że, jeśli tylko zwietrzy intruza, strzela bez ostrzeżenia.

W Cambayu - jak to w Indiach - jest mnóstwo sklepów, sklepików i straganów. Jest plac targowy, gdzie można nabyć produkty rolne. Sprzedają je handlarze i sami producenci. Wokół kręcą się, oferując swe usługi, tragarze - głównie kobiety. Sam byłem świadkiem jak jednej, zupełnie niepozornej, załadowano na głowę worek ziemniaków - a ona niosła go z gracją, której pozazdrościć by jej mogła niejedna baletnica. Kto wie - może to dzięki powszechnemu zwyczajowi noszenia towarów na głowie Hinduski mają taki wdzięczny chód i piękną sylwetkę?
W wąskich uliczkach miasteczka jest tłoczno od świtu do zmierzchu. Ulice główne są nieco szersze, cóż z tego, gdy środkiem biegnie... rząd słupów latarni oświetleniowych. Kierowcy samochodów i motoriksz lawirują między nimi z wprawą narciarzy alpejskich.
Wszędzie wałęsają się krowy. W kult ich świętości - tak przecież legendarny - można zwątpić, gdy ujrzy się, jak Hindusi je traktują. Pełno też bezpańskich psów - niemal wszystkie jednej rasy i maści. W dzień drzemią byle gdzie zmęczone upałem. Pod wieczór ożywają i nabierają agresji. Szczęściem walczą głównie miedzy sobą, choć zdarzają się przypadki pogryzienia ludzi.

Życie tego prowincjonalnego miasteczka toczy się leniwie, jakby w innym czasie. Choć bywa ruchliwie i niespokojnie: podczas ostatnich wyborów do władz lokalnych doszło do zamieszek. Postrzelono jedną dziewczynę, a przez trzy dni obowiązywała godzina policyjna.
Swoją drogą trudno się dziwić. Cambay to cząstka Indii. A one właśnie takie są: z jednej strony leniwe i spokojne jak owe krowy wałęsające się po ulicach, z drugiej - ruchliwe i niebezpieczne jak kobra walcząca z mangustą.
 

CHŁODNYM OKIEM

W pierwszym felietonie zarzekałem się, że nie będę spoglądał na Indie oczami Europejczyka. Dziś odstąpię od tej zasady. Pora najwyższa powściągnąć zauroczenie egzotyką i chłodnym okiem, jak przystało białemu człowiekowi, przyjrzeć się temu krajowi.
Jeden z moich współtowarzyszy oświadczył, że spotkał się tu z prawdziwym średniowieczem. Nie podzielam tej opinii; używanie terminu "średniowiecze" prowadzi jedynie do nieporozumień, jako że ateizująca komunistyczna propaganda przez czterdzieści z górą lat urabiała w nas odpychający obraz tej fascynującej skądinąd epoki.

Stosowanie europejskich miar i wzorców do Indii jest zajęciem tyleż ryzykownym, co jałowym. Nie wyjaśni niczego, raczej wprowadzi jeszcze większy zamęt. Lecz uniknąć go nie sposób - nie tylko dlatego, żeśmy skrzywieni przez wzrost w takiej a nie innej tradycji kulturowej. Także dlatego, że aby porównywać, trzeba stosować jedną miarę. A tacy już jesteśmy, że bez porównań ani rusz. Wartościujemy wszystko i wszystkich, choć nigdzie nie zostało powiedziane, że otrzymaliśmy takie kompetencje.
Zastosowanie miary europejskiej do cywilizacji Wschodu, a Indii w szczególności, przynosi żałosne rezultaty. Lecz postanowiłem spróbować. Zamiar spojrzenia chłodnym okiem na Indie podjąłem z całkowitą premedytacją, do tego po moralnej rozterce. Póki co, do rasistowskich poglądów sporo mi brakuje, choć mogę stwierdzić, że pobyt tutaj w znacznej mierze pomógł mi zrozumieć mechanizm owej metamorfozy moich znajomych.

Indie są dla Europejczyka krajem niezwykle dokuczliwym. Pisałem już o trudnym do zniesienia upale, zawrotnym tempie życia w miastach, agresywnych i raczej nieprzyjemnych zapachach, równie agresywnej kuchni. Pisałem o wszędobylskim brudzie, o zagrożeniach ze strony zupełnie nieodpowiedzialnych kierowców i pieszych. Tym, co bodaj najbardziej dokucza tu białemu człowiekowi jest jednak mentalność tubylców, często absolutnie przekraczająca nasze granice pojmowania. Obserwując ich sposób bycia właściwy naszym dzieciom, trudno obronić się przed kompleksem wyższości. Jest to, oczywiście, wynik podświadomego działania naszej skali ocen, lecz znajomość mechanizmu okazuje się miernym antidotum.

Głównym zarzutem, jaki można postawić Hindusom jest bezmyślność. Ich poziom inteligencji (mierzony, oczywiście, europejską miarą) nie jest imponujący. Wykorzystują to w sposób niezwykle cyniczny tutejsze władze, budując mity wielkiej demokracji (chyba napiszę o tym kiedyś szerzej), jedności państwowej, gdy rzeczywistość obnaża zarówno znikomy wpływ szarego człowieka na bieg wydarzeń w kraju, silne rozwarstwienie mimo oficjalnie głoszonej walki z kastowością oraz skłócenie i – nie waham się użyć tego słowa – nienawiść między poszczególnymi nacjami. Biedny, niewykształcony Hindus (znaczna część zamiast podpisu składa odcisk palca) daje się z łatwością wmanipulować w grę wielkich i możnych szermujących hojnie wzniosłymi hasłami o równości wobec prawa. Przed kilkoma dniami Rajiv Gandhi ogłosił manifest przedwyborczy a prasa tłustymi nagłówkami drukowała jego myśl wiodącą, która w swobodnym przekładzie dziwnie nam cos przypomina: „cała władza w ręce ludu”. Wolności starcza, co prawda, na tyle, żeby anglojęzyczny dziennik The Times of India mógł opublikować nazajutrz taki dowcip: reporter pyta grupkę ludzi: „czytaliście Manifest?” - „Tak” – odpowiadają. „I co?” – „Wspaniały. Lecz prawdę mówiąc, słyszymy o tym od lat”. Lecz jest to jedynie psi jazgot towarzyszący karawanie; garstka tych, co umieją czytać (do tego po angielsku) i tak dobrze się orientuje, co jest grane a lwia ich część siedzi solidnie ulokowana w przeróżnych koteriach.

Bezmyślność to nie wszystko. Hindusi są narodem leniwym. Nie idzie tu tylko o pracę na zwolnionych obrotach, o czym już pisałem. Zapewne nie da się inaczej na dłuższą metę w tym klimacie i przy tym sposobie odżywiania. Raczej o to, że oni po prostu uwielbiają nic nie robić. Tutejszy kalendarz mrowi się od świąt państwowych, religijnych i czort wie, jakich jeszcze. No bo jak na przykład zakwalifikować święto latawca? Albo święto maszyn? Wiele z tych świąt jest usankcjonowanych przez państwo. Jestem tu niewiele ponad miesiąc a już zaliczyłem: urodziny Matahmy Gandhiego (1-3 października), Dushera (Bóg wie, o co tu chodzi – 14 października), Balmiki Jayanthi (jw. – 14 października), Divali (tutejszy Nowy Rok – 28-30 października). 13 listopada kolejne święto (Guru Namah Birthday) a 24 – wolne z okazji powszechnych wyborów. Wszystkie te święta (z wyłączeniem wyborów oczywiście) oznaczone są w kalendarzu kolorem czerwonym. Nie wspominam już o mających szerszy, lub lokalny zasięg świętach religijnych.
Niektórzy „ludzie interesu”, np. pośrednicy w zatrudnieniu, potrafią dosłownie całymi dniami przesiadywać w cieniu palm. Jedynym ich zajęciem jest prowadzenie leniwej konwersacji. Wieczorem, gdy już chłodniej, pomachają nieco rakietką badmintonową – ale nie za długo, żeby się, broń Boże, nie spocić.
W porze południowej (między 13 a 15, gdy skwar najbardziej dokucza) – przerwa w pracy. Hindusi, których wynajmujemy, błyskawicznie rzucają narzędzia – nie minie minuta a oni już drzemią w cieniu. Jeśli ich na moment zostawić bez nadzoru, zasną byle gdzie. Czasem wydaje się, że oni sami nie bardzo rozróżniają swej jawy od snu. Za to nocne życie kwitnie bujnie. Bywa, że o północy można zobaczyć trzyletnie dzieci na ulicach. Najgorzej jest w święta: tańczą przy ogłuszającej, całkiem nam obcej muzyce (och, jakbym sobie posłuchał bluesa!) i strzelają z kapiszonów, petard, czego się da – jak u nas po wsiach na Wielkanoc. Przyznasz, że dla białego człowieka, który musi wszak wczesnym rankiem zerwać się i gnać do pracy jest to niezwykle dokuczliwe.

Lecz lenistwo to jeszcze nie koniec. Równie dokuczliwą, lecz o wiele bardziej niebezpieczną cechą Hindusów jest ich nieobliczalność. To prawda, że są oni łagodni, spokojni. Że na uśmiech odpowiadają uśmiechem jeszcze szerszym i z pewnością szczerym. Lecz przychodzą chwile, gdy wstępuje w nich diabeł. Emocje spalają się szybko jak drzewo sandałowe. W ataku szału może się zdarzyć wszystko. A powód? Choćby nagłe, wstrząsające wydarzenie – ot, wypadek drogowy. Pisałem już o tym, lecz dopowiem nieco.
Jedynym rozsądnym wyjściem dla kierowcy, który potrącił i ukatrupił pieszego jest - choćby był Bogu ducha winien – natychmiastowa ucieczka z miejsca wypadku i oddanie się w ręce policji. Zdarzało się, że porwana szałem wioska cała noc czesała okolice, szukając takiego nieszczęśnika. Zdarzało się, że cięli całe zagony trzciny cukrowej, gdzie był się ukrył. Strach spojrzeć wtedy na tych ludzi. Oczy błyskają złowrogo, nierzadko piana toczy się z ust. Lecz wystarczy sam widok policji, aby wszystko wróciło do normy. I chyba nie z powodu strachu – po prostu ich przejścia od Jekylle’a do Hyde’a i z powrotem są prędkie i autentyczne.

Niełatwo tu żyć białym. A jeśli już – to w taki sposób, jak czynili to niegdyś Anglicy. Trzeba grać rolę hegemona. Trzeba – bo w naszej optyce są oni jak dzieci. Alternatywa jest, owszem, lecz prawie dla nas nieosiągalna: wtopić się w ten świat, dać mu swe przyzwolenie. Równie dobrze możemy popróbować cofnąć się w czas dziecięctwa.
 

DEMOKRACJA BAMBUSOWA

Bardzośmy gardłowali za demokracją bezprzymiotnikową. Jest to, niestety niemożliwe. Jak świat światem, demokracja wymagała dodatkowych określników: od ateńskiej przez burżuazyjną, parlamentarną, ludową (to chyba największe kuriozum; skoro demokracja oznacza władzę ludu, przeto demokracja ludowa to nic innego jak ludowa władza ludu!) po socjalistyczną wreszcie. Jak na złość, także demokracja bezprzymiotnikowa jest przymiotnikowa (jaka? - bezprzymiotnikowa!).
Do mnogiego szeregu demokracji chciałbym dziś dołączyć model indyjski nazwany, jak w tytule, demokracją bambusową. Dlaczego? Zaraz się wyjaśni.
Indie bardzo się szczycą demokracją. Hindusi z lubością i dumą opowiadają o wszelkich tu obecnych swobodach życia politycznego i w ogóle publicznego. Pewnie jest to spuścizna po Anglikach, również bardzo dumnych z wypracowanych w ich kraju metod sprawowania władzy. A Hindusi - jak dzieci - lubią naśladować starszych.

Jak na demokratyczne warunki przystało, kwitnie tu wolna gra sił politycznych. Możliwe są przewroty, zmiana układu sił w parlamencie. Dowiodły tego ostatnie wybory*): partia kongresowa nie uzyskała wystarczającej dla sprawowania władzy większości w parlamencie, Rajiv Gandhi musiał abdykować, zaś partie dotąd opozycyjne, aby dysponować siłą niezbędną do sformowania rządu, weszły w koalicję. Jak na porządny demokratyczny kraj przystało, Rajiv „przejechał się” na ujawnionej korupcji członków jego gabinetu. Choć korupcja jest tu zjawiskiem powszechnym, choć dotyka (raz po stronie strat, raz zysków) każdego, opozycji udało się zmajstrować skuteczną nagonkę, wzniecić autentyczne oburzenie ludu, który zwykł wymagać świętości od swych przywódców, nie bacząc na to, że sam jest skalany (też to znamy).

Jednak cały ten wielkoświatowy teatr wolnej gry politycznej jest jedynie dekoracją zasłaniającą szarą indyjską rzeczywistość. A ona jest taka, jak dawniej. Jak za Anglików, może nawet gorzej. Obserwacja codziennego zaściankowego życia w tym kraju dowodzi, że tkwi on po uszy w feudalizmie. Używam tego terminu niechętnie, mając świadomość jego tu niestosowności: feudalizm jest wszak wytworem cywilizacji europejskiej, więc jak większość stamtąd wziętych wzorców, tutaj nie całkiem pasuje. Proszę więc nie brać tego porównania ściśle, dosłownie, jedynie w sensie potocznym. Gdy widzę np. w prowincjonalnym miasteczku najpierw zamożnego właściciela linii autobusowej stojącego w kornym pokłonie przed naczelnikiem policji (który rozwalił się w fotelu tamtego), a potem średnio zamożnych tubylców w pozie identycznej przed owym właścicielem, nasuwa mi się właśnie skojarzenie z feudalizmem. Widać, że nie mam na myśli stosunków własności, lecz międzyludzkie.

Jakem już wspominał, nagminnym i potężnym zjawiskiem w Indiach jest korupcja. To ona decyduje o specyficznym obrazie tutejszej demokracji. Jeśli do niej dodać nie mniej potężną biurokrację, uzyskamy obraz społeczeństwa całkiem zniewolonego, choć przecie w prawach wolnego. Biurokracja jest bowiem najlepszym środkiem na podporządkowanie zasadniczo niepiśmiennego ludu, a także znakomitą witaminą dla korupcji. Oba te zjawiska, prosperując w nienagannej symbiozie, stanowią właśnie o potędze zniewalającego społeczeństwo mechanizmu. Zwłaszcza, gdy dorzucić stale egzystującą w Indiach tradycję kastowości, której co prawda światły rząd wydał walkę, lecz chyba na tej samej zasadzie, co prowadzona u nas latami rządowa kampania antyalkoholowa.

Jednym z warunków demokracji jest niezawisłe sądownictwo. Warunek ten jest w Indiach formalnie spełniony. Lecz sądownictwo, jak większość funkcjonujących w tutejszym życiu publicznym instytucji, jest również sparaliżowane biurokracją i korupcją. Zaś absurd formalizacji procedury prawnej da się porównać jedynie z Kafkowskim „Procesem”; obserwując rozprawę sądową, biały człowiek ma wrażenie, że to surrealistyczny sen. Zawiłość prawa daje możliwość wygrania każdej sprawy - wszystko zależy od pieniędzy. Nie dziwota, że adwokaci należą tutaj do ludzi najzamożniejszych.

Owocem niedawnych wyborów w Indiach jest nie tylko zmiana warty przy sterze władzy; także grubo ponad setka ofiar śmiertelnych. Wiece przedwyborcze częstokroć zamieniały się w rozruchy brutalnie tłumione przez policję nie stroniącą od użycia broni palnej, lecz przede wszystkim operującą długimi kijami bambusowymi.
Taki jest właśnie obraz tutejszej demokracji: niemoc zbiurokratyzowanej do granic absurdu administracji, groteskowość sformalizowanego sądownictwa i wszechwładza skorumpowanej policji skutecznie sprowadzającej na ziemię demokratyczne aspiracje tłumu (głównie młodzieży) za pomocą bambusowych pałek.

Dowodzi to swoją drogą, jak ryzykownym przedsięwzięciem jest implementacja mechanizmów regulujących życie publiczne z jednej społeczności do drugiej, gdy dzieli je przepaść cywilizacyjna i kulturowa.
W sytuacji, gdy jako naród stoimy przed wyborem nowej drogi, warto o tym pamiętać. Abyśmy nie wypracowali sobie modelu demokracji dębowej lub bukowej.

*) Mowa o wyborach w 1989 r.
 

IDŹCIE I NAUCZAJCIE...

Dziś kilka refleksji nad kondycją wiary chrześcijańskiej w Indiach – kraju, gdzie bogactwo i różnorodność życia religijnego nie ustępują bujności tropikalnej flory. Najpierw jednak dwie scenki:

Obserwując poufałą, wręcz przyjacielską rozmowę dwóch naszych hinduskich pracowników, spytałem ich półżartem, czy nie przeszkadza im to, że są wyznawcami rożnych religii. Jeden z nich, muzułmanin, odwrócił się w moją stronę, szczerząc w uśmiechu białe, równiutkie zęby żywo kontrastujące z okalającym twarz bujnym zarostem. Zupełnie jakbym powiedział coś zabawnego. Drugi, katolik, odrzekł: Dlaczego? Nasze religie mają przecież wspólne źródło: Stary Testament i wspólnego ojca: Abrahama.

W święta Bożego Narodzenia nasza baza została przystrojona jak główna ulica Rio w czas karnawału. Nikogo nie dziwiła gorliwość kucharzy (wszyscy są adwentystami, więc to też ich święto). Lecz w pracach dekoracyjnych nie mniejszą pracowitością wykazywali się pozostali: muzułmanie i hinduiści. A gdy podczas naszej wieczerzy wigilijnej chrześcijańska część tubylczego personelu dawała koncert tutejszych kolęd, pozostali, nie mogąc uczestniczyć w śpiewie, pomagali chociaż swa obecnością.

Ilustracje te działają krzepiąco. Warunki, w jakich przyszło egzystować chrześcijaństwu w ośrodku starszych przecież i potężniejszych kultur religijnych, są korzystne. Tolerancja religijna nie jest tu fikcją a we wszelkich doniesieniach o konfliktach społecznych na tle religijnym w Indiach wietrzę polityczne intrygi; jak wszędzie tak i tutaj ludzie ludziom chcą być życzliwi a stają się sobie wilkami dopiero wskutek premedytowanych działań szubrawców, dla których dobra wola dotyczy wyłącznie własnego nosa.

Będąc marginesem, jeśli chodzi o liczebność, jest chrześcijaństwo znaczącym elementem życia społecznego. W niektórych dziedzinach pretenduje wręcz do roli hegemona. Choćby w edukacji. Misjonarskie odczytanie ewangelicznego posłania „idźcie i nauczajcie” wykracza tu poza wymiar religijny. Szkoły katolickie, od podstawowych po wyższe, zasilają kraj absolwentami dysponującymi rzetelną wiedzą i zasłużenie cieszą się estymą. Rozpościerając swe misyjne ramiona nad najlichszymi nawet wioskami, daje Kościół szanse również tym, których bezwzględny, mający wiekowe tradycje system hierarchii społecznej nie pozwala wyrwać się z zaklętego kręgu biedy i zacofania.

W Cambayu działa misja jezuitów. Funkcjonuje tu szkoła dla dzieci wiejskich z całego, nazwijmy to powiatu. Porównując dziatwę w schludnych, czystych, jednakowych ubrankach z umorusanymi, zaniedbanymi i pozostawionymi sobie na cały dzień dzieciakami z przedmieść Cambayu trudno nie docenić ogromu dobra czynionego tu w imię Chrystusa. Ogień i miecz jako narzędzia misji wylądowały, miejmy nadzieję ostatecznie, na śmietniku historii.
Lecz ambicje miejscowego proboszcza, hiszpańskiego jezuity, sięgają dalej: szkoła średnia, może nawet college... Ów działający tu trzydzieści osiem lat duchowny skutecznie wtopił się w środowisko; widząc Go po raz pierwszy, nawet nie przypuściłem, że to biały. Mszę odprawia w języku gujarackim, lecz ściśle zachowanie posoborowej liturgii umożliwia orientację i współuczestniczenie.

Muzyczna oprawa liturgii jest tu bardzo sympatyczna. W ogóle Hindusi to naród niezwykle rozśpiewany, zaś symbioza muzycznych tradycji chrześcijaństwa europejskiego z miejscowym folklorem chwyta za gardło. Rozciąga się ona zresztą na całokształt kultu religijnego. Idea wtapiania go w zastaną przestrzeń kulturową odkryta przez jezuitów, a tak naprawdę dowartościowana dopiero przez Sobór Watykański II, przynosi owoce cieszące oczy każdego zatroskanego o los Kościoła.

Wiara hinduskich chrześcijan mocna mocą ich dobrej woli nie zaś ognia i miecza ma - nie miejmy złudzeń - wątłą podbudowę racjonalną, przez co przypomina nieco nasze chrześcijaństwo ludowe. Np. podczas pasterki nie starcza miejsca w kościele, gdy tymczasem przez okrąglutki rok jest raczej pustawo.

Właśnie - pasterka! Pasterka w Bombaju. Uroczystość podniosła i niezapomniana. Oprawą i rozmachem przypominająca papieskie pielgrzymkowe nabożeństwa. Odprawiana przez arcybiskupa Bombaju (kardynała) w koncelebrze ok. dwudziestu kapłanów na dziedzińcu katedry (a właściwie całego kompleksu zabudowań) pw. Świętego Imienia przyciągnęła całą katolicką (i nie tylko, bo to wydarzenie o charakterze towarzyskim a nawet dyplomatycznym) społeczność tego miasta-molocha. Słuchając pięknych angielskich i miejscowych kolęd w wykonaniu chóru z towarzyszeniem orkiestry symfonicznej spoglądam w niebo: nade mną skrzy się majestatyczny Orion. Całkiem jak w dzieciństwie, gdy, uczepiony do matczynej spódnicy, dreptałem do małego wiejskiego kościółka. Brak tylko śniegu skrzypiącego pod nogami... Całkiem jak dwa tysiące lat temu na peryferiach Betlejem. Bezlitośnie niezmienne gwiazdy uświadamiają grozę naszej małości. Lecz wznoszące się ku niebu potężne akordy radosnej pieśni obwieszczającej narodziny Zbawiciela niosą krzepiącą nadzieje: oto Bóg nie zostawił nas samych w tym tak przerażającym bezmiarze Kosmosu.